Zoektocht door het heelal met de James Webb Telescoop

Verslag

Raketten en ruimtetelescopen. Het universum ontrafeld met GUSTO, Herschel en Webb. Dat was uiteindelijk de titel en de leidraad van de lezing van Dr. Peter Roelfsema, die op de website stond aangekondigd als Zoektocht door het heelal met de James Webb Telescoop.

Roelfsema en SRON

Roelfsema is als onderzoeker – en projectmanager – verbonden aan het SRON. Die letters staan voor Space Research Of the Netherlands, een onderzoeksinstituut dat in Leiden zijn hoofdvestiging heeft en in Groningen, waar Roelfsema werkt, een dependance.

Roelfsema is een wetenschapper die zijn droom heeft kunnen volgen, een droom die op 17 juli 1969 begon toen hij op de televisie de lancering van de Apollo 11 zag. Vier dagen later zou Neils Armstrong als eerste mens voet op de maan zetten. Welke jongen of welk meisje droomde toen niet van raketten? De droom van de jonge Peter kwam uit op 14 mei 2009 toen hij in Frans Guyana de lancering van de Herschel-satelliet van nabij bijwoonde.

Die satelliet was made in Groningen, onder leiding van SRON, maar uiteraard in samenwerking met andere instituten, maar liefst 25 uit tien landen. 

Een telescoop in een ballon boven Antarctica

De sterrenkundige vertelt in detail over drie projecten, waarbij zijn instituut betrokken was en waarmee het universum verder ontrafeld is. Allereerst telescoop GUSTO. Die werd niet gelanceerd met een raket, maar onder een  ballon gehangen – wel zo goedkoop. En die ballon cirkelde 57 dagen boven Antarctica, waarmee en passant een wereldduurrecord werd verbeterd. De missie leverde een vingerafdruk op van koolstof in onze eigen Melkweg. Met de metingen kan bovendien voorspeld worden wat ‘we’ in andere melkwegstelsels gaan zien.

Chemische vingerafdrukken van de sterren

De tweede telescoop die wordt uitgelicht is de Herschel, die dus in 2009 in een satelliet de ruimte in werd gebracht. Tussen het idee voor zo’n missie en de uiteindelijke lancering zit bijna twintig jaar. Dat betekent dat er soms ‘oude meuk’ mee de ruimte in gaat, apparatuur dus die in de loop der jaren inmiddels enigszins verouderd is. Het betekent ook dat je je bij je plan moet houden. 'Just make a good plan and don’t change it' is het adagium van Roelfsema. De allereerste resultaten waren meteen al ‘spectaculair’ en vormden een ‘geweldig vooruitzicht voor de wetenschap’. De bezoeker ziet de grafieken en denkt ‘het zal wel’. De kern is dat met dergelijke telescopen het licht van de sterren kan worden geanalyseerd met verschillende soorten lichtstraling. Omdat de verschillende chemische elementen uit de bestudeerde sterren allemaal anders op de verschillende stralingen reageren, kunnen sterrenkundigen als het ware chemische vingerafdrukken van de moleculen maken en zich zo een beeld vormen van de ontstaansgeschiedenis van sterren. Herschel is duidelijk Roelfsema’s love baby. Toen de raket met de satelliet met daarin de telescoop gelanceerd werd, voelde het als een kind dat na twintig jaar de deur uitging. De bezoekers horen het geluid van de optrekkende brommer waarop dat kind wegrijdt, maar dat blijkt de trilproef te zijn. Zo’n satelliet wordt bij de lancering aan enorme krachten blootgesteld en alles moet dan wel goed vastzitten.

Met James Webb op kraamvisite bij de sterren

De laatste telescoop is de fameuze James Webb Space Telescope (JWST). Met die telescoop kunnen wij verder kijken dan ooit. Kijken in de ruimte is reizen in de tijd. Wij kijken naar sterren die al heel lang niet meer bestaan. Met de James Webb kijken wij in de kraamkamer van sterren, miljarden lichtjaren bij ons vandaan. Wij kunnen nog ‘net niet’ tot aan de Big Bang kijken. Gelukkig maar, want wat is er achter de Big Bang? Vliegen wij daar het heelal uit, net zoals de tijdgenoten van Columbus bang waren dat hij de wereld af zou varen? Ook Roelfsema moet hierop het antwoord schuldig blijven.

Nog nooit zoveel vragen?

Na de pauze was er ruimte voor vragen. Vrijwilliger Wim Rodenhuis, de voorzitter van de commissie die deze avond had voorbereid, zei in zijn slotwoord dat er op een avond van het Kenniscafé nog nooit zoveel vragen waren gesteld. Het waren er in ieder geval veel en ook op deze avond kwamen wij niet aan de laatste vraag toe.

Een kleine greep.

Wanneer komt de opvolger van de James Webb en wat gaat die ons leren? De James Webb was een hele grote stap en het wordt steeds moeilijker én het gaat steeds langer duren om de volgende grotere stap te zetten.

Mot met Musk

Is het mogelijk dat Elon Musk erin slaagt om een dorp op Mars te vestigen? Of het Elon Musk nog lukt, weet Roelfsema niet, maar dat het gaat gebeuren, staat voor hem als een paal boven water. De menselijke nieuwsgierigheid heeft zich namelijk nog nooit laten beteugelen.

En ja, wij hebben voor de drommel nu al last van al die satellieten die Musk de ruimte inschiet (Starlink). En ja, de grootmachten gaan ongetwijfeld op elkaars satellieten schieten in de ruimte – als dat nog niet gebeurd is.

“En wat hebben wij hier nu aan dit miljarden verslindende onderzoek”, wil een bezoeker weten. “Helemaal niets”,  zegt Roelfsema ontwapenend, “maar wij doen dingen die eigenlijk niet kunnen. Dat is onze drive”. De mens wordt gedreven door nieuwsgierigheid en uitdagingen.

Foto's