Ben Feringa

Verslag

De kunst van het klein bouwen

Nobelprijswinnaar Ben Feringa gaf het negende seizoen van het Kenniscafé Emmen een vliegende start. Voor ruim 750 bezoekers hield hij in het Atlas Theater een gepassioneerd betoog over zijn onderzoek naar moleculaire autootjes, over het belang van dit type onderzoek en over zijn opmerkelijke carrière. Het publiek gaf hem na afloop een staande ovatie.

Feringa’s lezing vindt plaats op de dag dat de Nobelprijs Scheikunde 2019 is uitgereikt aan de Amerikaan John Goodenough, de Brit Stanley Whittingham, en de Japanner Akira Yoshino voor de ontwikkeling van de lithium-ionbatterij. Het belang van dit onderzoek is voor ons onmiddellijk duidelijk. Feringa’s onderzoek naar moleculaire motoren lijkt voor de leek vooralsnog science fiction. De praktische toepassing ervan wordt misschien pas over vijftig jaar duidelijk, zo houdt de professor ons voor. Precies om die reden zou de overheid dit type fundamenteel onderzoek wel wat ruimer mogen faciliteren. Het is de eerste maatschappelijke boodschap die Feringa zijn publiek deze avond meegeeft.

‘De kunst om klein te bouwen’ was de titel van Feringa’s lezing. Feringa is als Alice, en hij neemt ons mee in zijn Wonderland, waar lengte en breedte worden gemeten in nanometers. Een nanometer is een miljardste meter. Feringa trekt een haar uit zijn hoofd. ‘Deze haar heeft een doorsnede van 10.000 nanometer’, houdt hij het publiek voor. De moleculaire motoren die hij met zijn onderzoeksteam heeft ontwikkeld worden gemeten in nanometers.

Bouwen met moleculen

Feringa bouwt met moleculen zoals kinderen bouwen met lego. In zijn geboorteplaats Barger Compascuum was in zijn tijd geen kleuterschool. Met zijn onderzoek haalt hij nu de kleuterschool in, zo grapt hij. De wagentjes die hij maakt, worden bewogen door licht. Zij kunnen aan en uit worden gezet met zogenaamde moleculaire switches, die bijvoorbeeld ook in onze ogen zitten.

Het moment dat zijn team erin slaagde de molecuulconstructies als de wieken van een molen te laten bewegen, was een Eurekamoment. Op een congres liet Feringa zijn promovendi het aan-uit principe demonstreren met een soort van klompendans met een molen op de achtergrond. Kinderdijk in zijn lijf.   

De eerste nanomotor maakte één omwenteling per uur. Inmiddels maken ze er 10.000 per seconde. De ontdekking dat je moleculen op afstand kon laten bewegen, leverde hem de Spinozapenning op. Het antwoord op de vervolgvraag of je moleculen dan ook kon voortstuwen, was de opmaat voor de Nobelprijs in 2016, die hij, zoals gebruikelijk in de exacte wetenschappen, moest delen met de Fransman Jean-Pierre Sauvage en de Brit Sir James Fraser Stoddart. Feringa, die op de dag van de lezing rechtstreeks vanuit Berlijn naar Emmen gekomen is, benadrukt het belang van internationale samenwerking. Het is zijn tweede maatschappelijke boodschap.

De meeste toepassingen van de uitvindingen van Feringa c.s  zijn nog toekomstmuziek, zo onderstreept de professor bij herhaling. Maar nu al wordt geëxperimenteerd met het bezorgen door moleculaire autootjes van chemostoffen op exact de goede plaats bij borstkanker. De mogelijkheden lijken eindeloos, tot zelfwassende ramen aan toe. Het motto is: ‘Imagine the unimaginable’.

Van de Limiede naar Stockholm

Na de pauze reflecteert de Nobelprijswinnaar op zijn persoonlijk parcours dat hem van ‘de Limiede’ (de Limietweg in Barger Compasuum) naar Stockholm (de Nobelprijs) bracht. Als jongen uit het grensgebied verkende hij ook de natuur aan de overkant van de grens, net zoals hij later als wetenschapper de grenzen zou verleggen. Feringa is gestimuleerd door een paar hele goede scheikundeleraren, zowel op het vroegere Katholiek Drents College (nu Carmel College) als later op de universiteit.

Een van zijn docenten aan de Rijksuniversiteit Groningen voegde hem in het begin, na een niet zeer geslaagde synthese, toe; “Jij, viespeuk, dit wordt nooit wat met jou”. De docent in kwestie, Dr. René Helder, heeft nu een ereplaats in de zaal.  Maar Feringa leerde snel. Een paar jaar later complimenteerde zijn grote leermeester professor Wijnberg hem met de woorden: “Dit heeft nog nooit iemand in de wereld gemaakt”. Het lijkt achteraf  een vooraankondiging voor de Nobelprijs in 2016.  Feringa gunt ieder kind minstens één goede en inspirerende leraar. ‘Onderwijs opent vensters’, zo geeft hij het publiek mee. ‘En dat zou de overheid zich meer moeten realiseren”, zo is zijn laatste boodschap.

‘Volg je dromen’, houdt hij het publiek ten slotte voor. Voor de gemiddelde bezoeker van het Kenniscafé komt die boodschap wat aan de late kant, maar de massaal aanwezige studenten van de met Goud bekroonde opleiding Life Science van NHL Stenden in Emmen zullen het advies ter harte genomen hebben.

Foto's